Dosya 33

GIDA SEKTÖRÜNDE ULUSLARARASI MARKALARIN PAYI GİDEREK BÜYÜYOR Gıdada yabancılaşma ve tekelleşme eğilimi arttı Gıda sektöründe yabancı şirketle evlilikler son 25 yıl içinde, özelleştirme sürecinde ve özellikle kriz sonrasında ivme kazandı. Sektörde tekelleşmenin boyutları da büyüdü Gıda sanayi, tarımdan sağladığı bitkisel ve hayvansal hammaddeyi, uyguladığı bir ya da daha fazla işlemle, raf ömrü uzun ve tüketime hazır ürünlere dönüştüren bir imalat sanayi kolu olup; tarımsal üretim, dengeli beslenme, katma değer, istihdam ve ihracat açısından önemli işlevleri olan bir sektördür (Ekşi vd. 2005). Tarımsal üretimin mevsime ve yöreye bağlı değişkenliğine karşılık gıda gereksiniminin sürekliliği, çabuk bozulma eğilimindeki tarımsal ürünlere belirli işleme ve koruma yöntemlerinin uygulanmasını zorunlu hale getirmekte ve bu işlevi de gıda sanayi yerine getirmektedir (Ekşi 1992). Gıda sanayii, gıda maddelerinin hammaddeden başlayarak; depolama, tasnif, işleme, değerlendirme, dayanıklı hale getirme, ambalajlama işlerinden bir ya da birkaçının yapıldığı ve gıda maddeleri satış yerlerine gönderilmek üzere depolandığı tesislerle bu tesislerin tamamlayıcısı sayılacak yerlerin tümünü kapsamaktadır (DPT, 2007). Uluslararası gıda sanayi sınıflandırma sistemine (ISIC, Rev.3) göre gıda sanayii; et ve et ürünleri, süt ve süt ürünleri, su ürünleri mamulleri, hububat ve nişasta mamulleri, meyve ve sebze işleme, bitkisel yağ ve mamulleri, şeker ve şekerli mamuller, yem sanayi olmak üzere 8 alt sektörden oluşmaktadır. Bu sisteme göre farklı sektörler içerisinde incelenmekte olan çay, meşrubat, alkollü içkiler, gıda katkı maddeleri gibi ürünler de gıda tanımı kapsamınd1980’lerden sonra sektörde önemli yapısal değişimler yaşandı Türkiye’de İkinci Paylaşım Savaşı’nı izleyen 20 yıl içerisinde devlet, gıda sektöründe büyük ölçekli işletmeler kurmuş ve bunlara yoğun yatırım yapmıştır. Bu işletmeler (KİT’ler) şeker, çay, tütün, alkollü içecekler, et ve süt ürünleri üretimi alanlarında etkinlik göstermişlerdir. Bu dönemde artan kamu yatırımlarına ve büyük devlet işletmelerinin varlığına karşın, gıda sektöründe küçük ölçekli ve bağımsız üretici birimlerin hakimiyeti sürmüştür (Yenal, 2001). Sektörde özellikle 1980’lerden bu yana sözleşmeli tarıma yönelme, teknolojinin yenilenmesi, kalite sistemlerinin yaygınlaşması, KİT’lerin özelleştirilmesi, şirket evlilikleri, yeni pazarlama tekniklerinin uygulanması ve sektörel örgütlenmenin gelişmesi gibi önemli yapısal değişimler yaşanmaktadır. Bu değişime yol açan başlıca etmenler ise küreselleşme olgusu, uluslararası anlaşmalar, uygulanan tarım politikaları, tüketici talepleri, gıda mevzuatı ve çevre duyarlılığıdır (Ekşi vd. 2005). Öte yandan 1990’ların başında özelleştirme kapsamına alınan SEK, EBK ve YEMSAN gibi tarımsal KİT’ler çok düşük (arsa bedellerinin bile altında kalan) fiyatlarla Koç, Tekfen, Yimpaş, Tikveşli gibi sermaye gruplarına satılmıştır. Besi ve süt hayvanı yetiştiricileri için belirli bir pazar güvencesi oluşturan bu kuruluşların piyasadan çekilmesi sonucunda piyasada görülen fiyat istikrarsızlığı et ve süt ürünleri üretiminde dalgalanmalara yol açmıştır. SON 20 YILDA İTHALATTAKİ ARTIŞ 7 KAT 1980 öncesinde dünya ekonomisine ithal ikameci birikim tarzıyla eklemlenmiş bulunan Türkiye kapitalizmi, bu tarzın artık işlememesi sonucu dışa açılma olarak tanımlanan bir birikim tarzına doğru evirilmeye başladı (Sönmez, 1992). Bu dönemde dış ticaret rejiminde gıda ürünlerini de kapsayan önemli değişiklikler yapıldı. Bunların başında tarım ve gıda ürünleri dış ticaretinin serbestleştirilmesi geliyordu. Bu kapsamda 1984 yılında gıda ürünlerinin ithalatında uygulanan vergi ve harçlar önemli ölçüde aşağı çekildi. Bunun sonucunda bazı tarımsal ürünlerde ithalat önemli boyutlara ulaştı ve kimi sektörler olumsuz etkilenmeye başladı. Bu politikaların uygulanmasıyla olumsuz etkilenen sektörlerin başında hayvancılık ve et üretimi gelmektedir. Tarım ve gıda ürünleri dış ticaretinin serbestleştirilmesinden sonra canlı hayvan ve et ithalatındaki sıçrama, yerel üretimin ve hayvancılığın gerilemesine yol açtı. Türkiye’nin süt, peynir, yağ ve dondurma gibi sütlü ürünler ithalatı da yükseldi. 1980’LERDEN SONRA ÇOKULUSLU ŞİRKETLERİN ROLÜ ARTTI Tarım ürünleri dış ticaret dengesi 1980-89 döneminde yıllık ortalama 1.6 milyar dolar fazla verirken, 1990-99 döneminde bu fazla 600 milyon dolara düşmüştür. IMF-Dünya Bankası patentli politikaların izlendiği 2000 sonrası dönemde ise 200 milyon dolar açık vermiştir. Son 20 yılda tarım ve gıda ürünleri ithalatı yaklaşık 7 kat artmış, Cumhuriyet tarihinde ilk kez 1995 yılında ithalat ihracatı geçmiştir. Tarımsal dış ticaret açığı 2008 yılında 85 yıllık Cumhuriyet tarihinin en yüksek değerine (2.3 milyar dolar) ulaşmıştır. İthalatın özellikle pamuk, hububat, bitkisel yağ ve yağlı tohumlarda yoğunlaştığı gözükmektedir. Çokuluslu şirketlerin Türkiye’de gıda piyasasına girişi 1950’li yıllara dayansa da etkinlik alanları birkaç sektörle sınırlı kalmıştır. Örneğin Unilever’in bitkisel yağ üretimine, Coca-Cola’nın alkolsüz içecek üretim ve dağıtımına başlaması gibi. Ancak 1980’lerden başlayarak tarım ve gıda sektörlerinde uluslararası sermayenin rolü önemli ölçüde arttı. 1980’lerin ortalarını izleyen 10 yılda yabancı şirketlerle yabancı ortaklı yerli şirketlerin sayısında önemli bir yükselme oldu. Yabancı sermayeli kuruluş sayısı tarımda 32’den 65’e, gıda işlemede 38’den 139’a, hazır yemek sektöründe 8’den 198’e yükseldi. Önde gelen yerli sermaye grupları, çokuluslu şirketlerle ortaklıklara giderek et, süt ve sütlü ürünler üretimi, gıda paketlemesi, sebze-meyve işlemesi ve dondurulması, çay üretimi, tam ve yarı hazır gıda üretimi, gıda pazarlaması ve perakendeciliği gibi alanlarda etkinlik göstermeye başladılar. Çokuluslu gıda şirketlerinin büyük ölçekli ve yüksek teknolojili tesislere yatırımlarının artmasıyla birlikte Türkiye’deki gıda üretim yapısı uluslararası tarım/gıda sanayin bir parçası olma yönünde dönüşmeye başladı (Yenal, 2001). 2006 başında Türkiye’de faaliyet gösteren 258 yabancı sermayeli gıda ve içecek üretim şirketi bulunmaktadır. İmalat sanayine yönelen yabancı sermayenin yüzde 10’u gıda işleme sektörüne yatırım yapmaktadır. Sermaye büyüklüğü olarak söz konusu bu yatırımları incelersek; 2002-2006 yılları arasında imalat sanayine yapılan 1.5 milyar dolarlık yabancı yatırımın yüzde 25’i gıda sektörüne yapılmıştır (Tozanlı vd. 2007). YABANCILAŞMA VE TEKELLEŞME ÖRNEKLERİ Gıda sanayinde şirket birleşmeleri ve satın almalarla birlikte yabancılaşma ve tekelleşme eğilimleri güçlenmektedir. Özellikle son 25 yılda gerek satın alma ve gerekse ortaklık yoluyla gerçekleşen şirket birleşmesi sayısı 2 bin dolayındadır. Bu birleşmelerin çoğunluğu yerli şirketler arasında olmakla birlikte, çok sayıda yerli-yabancı evliliği de söz konusudur. Yabancı şirketle evliliklerin özelleştirme sürecinde ve özellikle kriz sonrasında ivme kazandığı görülmektedir. 1990’lı yılların ortalarından bu yana sektörde yerli ve yabancı şirketler arasındaki önemli ortak girişim ve satın almalarla; bu süreçte sektörün alt dallarında pazara hâkim olan yabancı şirket ve markalar Tablo 3 ve 4’te görülmektedir. Gıda devi Unilever, Türkiye’de etkinliklerini yoğunlaştırıyor 1930’da Hollanda’da bitkisel yağ üreticisi Margarin Unies ile İngiltere’de sabun üreten Lever Brothers’ın birleşmesiyle oluşan Unilever, 1953 yılında İş Bankası ile sermaye ortaklığı kurarak iki bitkisel yağ markasıyla (Vita ve Sana) üretime başladı. Uzunca bir süre Unilever’in Türkiye’deki en önemli etkinlik alanı bitkisel yağlar ve temizlik maddeleri üretimiyle sınırlı kaldı. Unilever günümüzde dünyanın tüketim malları üreten en büyük çokuluslu şirketi. 1986 yılında çay sanayiinin özel sektöre açılmasıyla Unilever Lipton markası ile Türkiye piyasasına girdi. İlk olarak Dosan Şirketi tarafından Pazar ilçesinde kurulan fabrikasında üretime geçti. 1994’te Arhavi, 2004’te ise Fındıklı ilçelerindeki tesisleri işletmeye açtı. Lipton, iç piyasadan aldığı yaş çayı Hindistan, Kenya, Sri Lanka gibi ülkelerden ithal ettiği çaylarla harmanlayarak piyasaya sürmekte. Yılda 40–50 bin ton çay bu yöntemle pazarlanmakta ve yerli çayı tehdit etmektedirler. Bu yöntemi uygulayan başka şirketler de bulunuyor. Örneğin Alman sermayeli Teekanne, Kütaş’la ortaklık kurarak 2001’de iç pazara girdi; İzmir Kemalpaşa’da kurduğu fabrikada Seylan çaylarını işliyor. 2006 yılında Kütaş Teekanne’yi Doğadan Gıda devraldı. 2007 yılında ise Coca-Cola Doğadan Gıda’yı satın aldı. Böylelikle Cola-Cola da Çaykur’un rakipleri arasına katıldı. 2009 yılında Türkiye çay pazarının büyüklüğü 1 milyar TL’yi aştı. Türkiye, dünyanın en çok çay tüketilen ikinci ülkesi konumunda. Halen çay piyasasında yüzde 55-60’lık payıyla en büyük oyuncu Çaykur; en yakın rakibi ise yüzde 17’lik payıyla Lipton/Unilever. Doğuş çay ise üçüncü sırada. Unilever son 20 yıldır Türkiye piyasasında isim yapmış şirketleri satın alarak, daha önce faaliyet göstermediği alanlara da girdi. Buna en tipik örnek olarak Türkiye’nin en köklü gıda şirketlerinden Komili’yi 2000 yılında satın alması gösterilebilir. Komili’nin ardından 2001 yılında Rize’deki Dosan Konserveyi de bünyesine katan Unilever, 2003’te ayçiçeği ve mısır yağı işletmelerini (Yudum ve Sırma) Soros’a devretti. Yudum Gıda 2007 yılında önce Kuveytli NBK Capital’e, sonra da Suudi Arabistanlı Savola Group’a geçti. TABLO 3 Gıda Sektöründe Yabancılaşma Süreci TARİH ŞİRKET ADI YABANCI ORTAK PAYI (%) 1994 Filiz Gıda (Doğuş Grubu) Barilla 55 1995 Komili (Unicom)Unilever 100 1996 Sabancı Grubu Carrefour 60* 1997 Sabancı Grubu Danone 50* 1998 Doğadan Gıda MKT Holding 50 1998 İmbat Meşrubat The Coca-Cola Company 40 1998 Tikveşli DanoneSA (Sabancı/Danone) 100 1999 Birtat DanoneSA (Sabancı/Danone) 100 1999 Cadbury Schweppes t.m Coca-Cola Company 100 2000 Besan Besin Sanayii (Bestfoods) Unilever 100 2000 Çapamarka Gıda San. (Bestfoods) Unilever 100 2000 Bozkurt Helva (Bestfoods) Unilever 100 2001 Dosan Konserve Unilever 100 2001 Penguen Gıda Deutsche Investitions (KFW) 12,7 2001 Pamir Gıda Haribo 76 2001 Türk Tuborg (Yaşar Holding) Carlsberg Breweries 95,7 2002 Mis Süt (Tekfen) Nestlé 100 2002 Kent Gıda (Tahincioğlu) Cadbury Schweppes 51 2002 Fruko AŞ Pepsi Bootling Group (PBG) 100 2002 Kar Gıda Kraft Foods 100 2003 Filiz Gıda (Doğuş Grubu) Barilla Alimentare SpA 45 2003 Mudurnu Tavukçuluk Global AŞ 51 2003 Unicom(Unilever/ Yudum, Sırma) Seef (Soros Investment Capital) 100 2003 DanoneSA (Sabancı/Danone) Danone 100 2003 Nestlé Türkiye süt işletmeleri Danone 100 2005 Gima (Fiba Holding) CarrefourSA (Sabancı/Carrefour) 60,2 2005 Endi (Fiba Holding) CarrefourSA (Sabancı/Carrefour) 100 2005 Tansaş (Doğuş) Migros (Koç Grubu) 70,8 2006 Penguen Gıda ADM Capital 13 2006 Kent Gıda (Tahincioğlu) Cadbury Schweppes 30 2006 Mey İçki (Nurol-Limak-Özaltın-) Martini Paz. (Texas Pacific G.) 99 2006 Eker Süt Novandie (Andros) 50 2006 Erikli Su Nestlé Waters S.A. 60 2007 Intergum Grubu Greencastle (C. Schweppes) 100 2007 Doğadan Gıda The Coca-Cola Company 100 2007 Yudum Gıda (Seef Holdings) Swan (NBK Capital) 100 2007 Yudum Gıda (Swan/NBK Capital) Afia Int (Savola Group) 100 2008 Türk Tuborg (Carlsberg Breweries) Israel Beer Breweries (CBC G.) 95,7 2008 Migros Türk (Koç Grubu) Moonlight Capital 50,8 2008 Ana Gıda (Anadolu Grubu) Seef Foods (Bedminster Capital) 39 2008 Bizim Tüketim (Ülker Grubu) Golden Horn Investments 20 2009 Burgaz Rakı (Garipoğlu Grubu) Mey İçki (Texas Pacific Group) 100 (* Ortak girişimdeki payı) Kaynak: Oral (2006 ve 2009) TABLO 4 Gıdada önemli yabancı şirket ve markalar ÜRETİM KONUSU ŞİRKETLER VE MARKALAR PAYI (%) Süt ve süt ürünleri Danone 20 Makarna Barilla / Filiz 30 Endüstriyel dondurma Unilever (Algida) 70 Bebek maması Numil/Danone (Milupa, Bebelac) 90 Cips Frito-Lay (Ruffles, Doritos), ve Cips Kraft (Cipso, Patos), P&G (Pringles) 90 Hazır çorba Unilever (Knorr), Nestlé (Maggi) 70 Margarin Unilever (Sana, Becel) 40 Ayçiçeği yağı Savola Group (Yudum) 25 Çikolata Nestlé, Kraft Foods (Milka), Algida (Unilever) 30 Şekerleme Cadbury (Kent), Haribo 70 Nişasta bazlı şeker Cargill, Amylum, Cargill/Ülker (Pendik Nişasta) 80 Sakız Cadbury (First, Falım), Perfetti Van Melle (Vivident ) 90 Çay Unilever (Lipton) 20 Hazır kahve Nestlé (Nescafé), Kraft Foods (Jacobs) 80 Ambalajlı su Erikli /Nestlé, Danone (Hayat) 70 Meyve suyu Coca-Cola (Cappy) 25 Gazlı içecek Coca-Cola, Pepsi 70 Bira CBC Group (Türk Tuborg) 20 Rakı Texas Pacific Group (Mey, Burgaz) 80 Organize perakende Migros, CarrefourSA, Metro Group, Tesco-Kipa 60